Zacznijmy od podstawy podstaw, czyli od gliny. Jeżeli lepicie na zajęciach w domach kultury (jak ja) albo w pracowniach ceramicznych, prawdopodobnie na wybór rodzaju materiału do pracy w danym dniu macie ograniczony wpływ. Zwłaszcza, jeżeli chodzi o zakres temperaturowy wypałów.
Warto jednak mieć pojęcie, na jakie rodzaje dzielimy glinę, żeby wiedzieć, co w danym dniu, na danych zajęciach, można zrobić.
Glinę dzieli się na kategorie pod kątem dwóch głównych zmiennych: temperatury spieku i zawartości szamotu. No i oczywiście barwy, ale tu w zasadzie hulaj dusza, i dzięki barwnikom do masy, oprócz gliny białej, kremowej, szarej, pomarańczowej, brązowej, czy czarnej, możemy uzyskać w zasadzie dowolny kolor gliny. Dziś chciałabym napisać o podziale gliny ze względu na zakres temperatur wypału.
W Polsce (w przeciwieństwie do np. USA) zasadniczo dzielimy budulec na gliny niskowypałowe (niskotemperaturowe) i wysokowypałowe (wysokotemperaturowe). Przy czym, nawet jeżeli glina osiąga spiek np. w 1200 stopniach Celsjusza, z powodzeniem można ją wypalać także w niższej temperaturze. Ten fakt bywa niekiedy przyczyną pomyłek, nie tylko początkujących, ceramików.
Niski zakres temperatur to 1000–1200 stopni Celsjusza. Glinę wypalaną w takim zakresie temperatur nazywa się fajansem (gliną porowatą). Wysoki zakres to 1200–1300 stopni Celsjusza. Glinę o spieku w takim przedziale temperatur nazywamy kamionką. Jest jeszcze jeden rodzaj masy – porcelana. Materiał bardzo specyficzny i trudny. Wypala się ją w zakresie 1280 do aż 1340 stopni Celsjusza. Po wypale jest bardzo cienka, delikatna, niekiedy wręcz przezroczysta.
| Zakres wypału | Rodzaj gliny | Opis |
| < 1000°C | Zazwyczaj lokalnie pozyskiwane gliny z wysoką zawartością żelaza. | Używane w alternatywnych metodach wypału np. wypał jamowy, raku. |
| 1000–1150°C | Terakota | Zawiera dużo żelaza, przez co po wypale uzyskuje czerwonopomarańczowy kolor; tradycyjnie używana do produkcji elementów użytkowych takich jak dachówki, doniczki. |
| 1080–1120°C | Fajans | Żeby uzyskać nieprzepuszczalność naczyń należy je dokładnie pokryć szkliwem. |
| 1200–1300°C | Kamionka | Twarda, odporna na uszkodzenia, nie przepuszcza wody. Często wypala się ją w niższej temperaturze. Nie osiąga wtedy spieku i pozostaje porowata. |
| 1200–1270°C | Glina papierowa / porcelana plastyczna (paper clay) | Mieszanka gliny lub porcelany i włókien celulozowych lub lnianych. Zawartość włókien celulozowych pozwala na dużą swobodę w modelowaniu. Podczas wypału włókna spalają się, zostawiając jedynie delikatną ceramikę. Podczas wypału niezbędne jest zastosowanie dobrej wentylacji. |
| 1280–1340°C (zazwyczaj 1260–1300°C) | Porcelana | Pochodzi z Chin; w jej skład wchodzi głównie kaolin; nie przepuszcza wody. |
Przy podziale gliny ze względu na zakres temperatur wypału pojawiają się dwa bardzo ważne pojęcia: nasiąkliwość (przepuszczalność) i spiek gliny.
Nasiąkliwość, to absorpcja wody przez daną glinę po wypale. Jest to ilość porów gliny (zarówno otwartych jak i zamkniętych) w proporcji do całkowitej objętości naczynia. Otwarte i połączone pory pozwalają wodzie wniknąć do naczynia i płynąć w jego środku. Zamknięte pory odcinają dopływ wodzie i sprawiają, że naczynie staje się (w idealnej sytuacji) nieprzepuszczalne. Naczynia wypalane w niskich zakresach temperatur muszą być całościowo pokryte szkliwem, aby zminimalizować ich porowatość, a więc i nasiąkliwość. Aby sprawdzić nasiąkliwość naczynia można wykonać kilka testów. Dwa najpopularniejsze to: zważenie suchego naczynia, zanurzenie go w wodzie na 12 godzin i ponowne zważenie naczynia po wyjęciu z wody. Różnica pomiędzy wagą suchego i mokrego naczynia jest równoważna ilości pochłoniętej wody. Drugi test polega na wlaniu wody do naczynia i odstawieniu go na kilka godzin na serwetce lub gazecie. Jeżeli na serwetce zostanie ślad – naczynie przepuszcza wodę. Zazwyczaj pierwszy wypał naczyń odbywa się w niższej niż docelowa temperaturze, aby mieć pewność, że czerepy naczyń są po takim wypale porowate i przyjmą (wchłoną) nałożone na nie szkliwa.
Spiek gliny to stan, w którym podczas wypału cząsteczki gliny stapiają się ze sobą, powodując ograniczenie porowatości gliny lub osiągnięcie nieprzepuszczalności. Dla naczyń użytkowych zalecane jest, aby po spieku glina miała maksimum 2% przepuszczalności. Przy czym uwaga! To że masa osiągnie spiek, wcale nie oznacza, że będzie nieprzepuszczalna. Tu trzeba pilnować charakterystyk poszczególnych mas i zwracać uwagę zarówno na temperaturę spieku jak i nasiąkliwość.
Opracowałam na podstawie:
- Fournier, Robert. Illustrated Dictionary of Practical Pottery. Fourth Edition. A&C Black. Londyn: 2000.
- Mattison, Steve. Podręcznik ceramika. Arkady. Warszawa: 2006.
- Taylor, Luisa. Ceramics Bible. Chronicle Books. San Francisco: 2011.
10 odpowiedzi do “Podział gliny ze względu na temperaturę wypału”
Ale się ciesze, że piszesz taki blog. Z przyjemnością będę zaglądać i czerpać wiedzę. Pozdrawiam
Świetne informacje bazowe 👌
Cieszę się, że znalazłam Twój cudowny blog. Jaką glinę poleca się do wyrobu mydelniczek?
Próbowałabym z jakąś z drobnym szamotem, bo to jednak małe formy będą. Jednak mydelniczka to ciągły kontakt z wodą. Ważne jest więc, żeby glina osiągnęła spiek (czyli jak ma zakres temperatur np. do 1240 stopni, to trzeba palić blisko górnego zakresu temperatury) i żeby przy spieku miała małą nasiąkliwość (optymalnie nie więcej niż 2%. Także wybór zależy od tego, w jakich zakresach robisz wypały.
Jeżeli nie masz dostępu do pieca, a na zajęciach są wypały tylko na niską temperaturę, to ciągle możesz zrobić tą mydelniczkę. Szukaj mas ze spiekiem (i niską nasiąkliwością) na niską temperaturę, albo przed użyciem uszczelnij mydelniczkę zanurzając ją na kilka godzin w gruncie malarskim (np. unigruncie). To powinno uszczelnić pory i mydelniczka nie będzie tak nasiąkać.
Jeżeli myślisz o takiej tradycyjnej masie ceramicznej to w zasadzie tak. Prędzej czy później do tego dojdzie.
Alternatywa to glina samoutwardzalna. Jest cała gałąź twórczości z tego rodzaju masy. Ona jest wzmocniona chyba włóknami lycrowymi albo czymś podobnym. Nie powinna więc tak szybko degradować. Ale trzeba pamiętać, że przedmioty użytkowe, takie jak kubki czy miski, zdecydowanie odpadają.
Bardzo fajny poradnik, wiele przydatnych danych.
Czy macie doświadczenie w pracy z którymś z tych rodzajów gliny?
Ze wszystkimi na zdjęciach pracowałam. Każda masa jest do czegoś innego. Szukasz jakiejś do konkretnego rodzaju prac?
Moja glina zawiera 25 % szamotu o grubości 0 – 0,2 mm i zakres temperatur 1000 – 1280. Czy mogę używać szkliw zarówno niskotopliwych, jak i średnio i wysoko? (każde oddzielnie, czy można łączyć np. nisko i średnio? albo średnio i wysoko?)
W jakiej temp. pierwszy wypał?
Czy temp. pierwszego wypału powinna zależeć od tego, jakich użyję szkliw?
Serdecznie pozdrawiam. Maria
Zadałaś bardzo szerokie pytanie!
Zacznę od końca: pierwszy wypał, na tzw. biskwit to wypał bez szkliwa. Tu opinie są różne. W pracowni, do której chodziłam, wypalaliśmy na 950 stopni, ja sama wypalam na 850. Przy wyższej temperaturze czerep, czyli powierzchnia pracy jest mniej chłonna. Niektórym to odpowiada, a innym przeszkadza. Musisz tu znaleźć swoją temperaturę. Na pewno nie ma sensu wypalać biskwitów wyżej niż 950 stopni. Na pewno też wszystkie procesy odpowiednie dla tego wypału zachodzą już w 850 stopniach. Także tego zakresu bym się trzymała.
Co do samej masy: możesz wypalać ją na nisko i wtedy używać jej z niskotopliwymi szkliwami. Masa będzie niespieczona i porowata, więc to opcja raczej do rzeźb, figurek, a jeżeli naczyń, to raczej mis na jakieś owoce albo inne suche rzeczy.
Szkliwa średniotopliwe – analogicznie. Możesz wypalać w średnich temperaturach i stosować takie szkliwa, ale znów – masa nie osiągnie spieku.
Szkliwa wysokotopliwe wypalasz przy wypale samej masy na wysoko. Twoja maksymalna temperatura masy to 1280 stopni. Wtedy też masa osiąga spiek, czyli swoje końcowe parametry. Szkliwa mają maksymalną temperaturę zazwyczaj w granicach 1260. Czyli tych 1260 bym się trzymała. Oczywiście trzeba to sprawdzić na opakowaniu.
Łączenie szkliw różnych zakresów – tak, ALE nie w tym samym wypale. Możesz wypalić pracę najpierw na wysoko, a potem doszkliwić i wypalić na nisko. Tu trudności będą ze samym szkliwieniem, bo taki spieczony czerep nie chce przyjąć szkliwa i trzeba to obchodzić. Niektóre szkliwa da się przeciągnąć, czyli wypalić wyżej niż ich maksymalna temperatura, ale to wiąże się w najlepszym przypadku z ich dużym płynięciem. Tu musisz robić testy każdego szkliwa, które chcesz tak traktować.
No i sprawa ostatnia: spiek masy. Piszę, że masa osiągnie spiek w 1280 stopniach. ALE to nie znaczy, że będzie szczelna (czyli że ulegnie witryfikacji). Różne masy mają różne parametry. Piszę to pod kątem naczyń. Żeby robić naczynia musisz znaleźć masę, która w spieku ma nie więcej niż 2% przepuszczalności wody. W idealnym świecie przepuszczalność powinna być na poziomie 0,5%, ale w praktyce trudno znaleźć taką masę na polskim rynku.